بینامتنیت قرآن و دفتر اول، دوم و سوم مثنوی از دیدگاه ژرار ژنت- …

اشاره به آیه «وَ لا یَحْسَبَنَّ الَّذینَ کَفَرُوا أَنَّما نُمْلی‏ لَهُمْ خَیْرٌ لِأَنْفُسِهِمْ إِنَّما نُمْلی‏ لَهُمْ لِیَزْدادُوا إِثْماً وَ لَهُمْ عَذابٌ مُهینٌ»، (و کافران هرگز مپندارند اینکه مهلتشان می‌دهیم به سود آنان است، تنها [از آن روی] به آنان مهلت [و میدان] می‌دهیم که تا سرانجام بر گناهان خویش بیفزایند و عذابی خفّت‌بار [در پیش] دارند.)، (آل عمران، ۱۷۸). مولانا در این ابیات می‌گوید حق‌تعالى به فرعون صدها ملک و مال داد تا اینکه او ادعاى خدایى کرد و انا ربّکم الاعلى گفت. او در سراسر زندگانیش به هیچگونه از گرفتارى و یا دردسر دچار نشد تا مبادا این بدنهاد به درگاه الهى ناله سر دهد. حق‌تعالى همه نوع ملک و مال دنیوى به فرعون بخشید ولى به او درد و رنج و اندوه نداد. او این‌ها را می‌گوید تا به نتیجه‌ی آیه مذکور برسد که خداوند به کافران مهلت می‌دهد تا بر گناهانشان بیفزایند.
□
صـد هـزاران قصـر و ایوان‌ها و بــاغ
داد حـــق اهـل سـبـا را بـس فــراغ
(۳/۲۸۵)
اقتباس از آیه «لَقَدْ کانَ لِسَبَإٍ فی‏ مَسْکَنِهِمْ آیَهٌ جَنَّتانِ عَنْ یَمینٍ وَ شِمالٍ کُلُوا مِنْ رِزْقِ رَبِّکُمْ وَ اشْکُرُوا لَهُ بَلْدَهٌ طَیِّبَهٌ وَ رَبٌّ غَفُورٌ»، (برای قوم سبا در مسکن‌هایشان پدیده‌ی شگرفی بود [از جمله] دو بوستان در جانب راست و چپ؛ [که به ایشان گفتیم] از روزی پروردگارتان بخورید و او را سپاس بگزارید؛ [شما را] شهری پاکیزه و پروردگاری آمرزگار است.)، (سبأ، ۱۵). بیت همچون مفهوم آیه به رفاه و آسایش اهل سبا اشاره دارد.
□
هـان و هـان ای مبـتـلا ایـن در مهـل
صومعـه‌ی عیسیست خــوان اهـل دل
از ضـریـر و لنگ و شـلّ و اهل دلـق
جمـع گشـتـنـدی ز هـر اطراف خلق
تـا بـه دم اوشــان رهـانـد از جـنـاح
بـر در آن صومـعـه عـیـسـی صـبـاح
(۳/۲۹۸-۳۰۰)
اقتباس از عبارت قرآنی «… و أُبریُّ الأَکمهَ و الأَبرصَ و أُحیی المَوتی بإِذنِ اللهِ…» (… و به اذن الهی نابینای مادرزاد و پیس را بهبود می‌بخشم و مردگان را زنده می‌کنم…»، (آل عمران، ۴۹)؛ «… و تُبریءُ الأَکمهَ و الأَبرصَ بإِذنی و اذ تُخرِجُ الموتی بإِذنی …»، (… و به اذن من نابینای مادر زاد و پیس را بهبود می‌بخشیدی و یاد کن که مردگان را به اذن من زنده [از گور] بیرون می‌آوردی…)، (مائده، ۱۱۰). این ابیات، ابیات آغازین این حکایت است که هر بامداد، حاجتمندان و بیماران به صومعه‌ی حضرت عیسى روى مى‌آوردند و از او التماس دعا مى‌کردند و آن حضرت ایشان را شفا مى‌بخشید. این حکایت دالّ بر شفابخشى حضرت عیسى دارد که در عبارات مذکور آمده است.
□
نـه چــو قـارون در زمیـن انــدر رود
نـه چــو عیسی ســوی گردون برشود
(۳/۳۴۵)
مصرع اول الهام از عبارت قرآنی «إِذْ قالَ اللَّهُ یا عیسى‏ إِنِّی مُتَوَفِّیکَ وَ رافِعُکَ إِلَیَّ…»، (چنین بود که خداوند فرمود ای عیسی من فراگیرنده‌ی [روح] تو و برکشنده‌ات به سوی خویشم…)، (آل عمران، ۵۵) و «بَلْ رَفَعَهُ اللَّهُ إِلَیْهِ وَ کانَ اللَّهُ عَزیزاً حَکیماً»، (بلکه خداوند او را به سوی خویش برکشید و خدا پیروزمند فرزانه است.)، (نساء، ۱۵۸).
مصرع دوم الهام از عبارت قرآنی «فَخَسَفْنا بِهِ وَ بِدارِهِ الْأَرْضَ …»، (آنگاه او و خانه‌اش را به زمین فرو بردیم.)، (قصص، ۸۱). مولانا از مفهوم عبارات قرآنی در منطق تمثیلی استفاده می‌کند و می‌گوید حق‌تعالى نه مانند حضرت عیسى (ع) به سوى آسمان صعود مى‌کند و نه مانند قارون به ژرفاى زمین مى‌رود.
□
بــانـگ شومی بر دِمَنشــان کـرد زاغ
حمـیـتـی بُـد جـاهـلـیّـت در دمــاغ
(۳/۳۹۵)
اقتباس از عبارت قرآنی «إِذْ جَعَلَ الَّذینَ کَفَرُوا فی‏ قُلُوبِهِمُ الْحَمِیَّهَ حَمِیَّهَ الْجاهِلِیَّهِ…»، (چنین بود که کافران در دل‌هایشان حمیت، همان حمیت جهالیت، آوردند…)، (فتح، ۲۶). در مصرع اول مولانا از کلمات قرآنی برای بیان مقصود خود استفاده کرده است و در این بیت می‌گوید قوم سبا چنان تعصّب و غیرت جاهلانه بر مغز و دماغشان چیره شده بود که از پیروى و متابعت مردان خدا رخ برتافتند. بر اثر این تعصّب و تکبّر، قهر الهى خانه و کاشانه‌ی آنان را ویران ساخت و آثارى از آن ویرانه برجاى ماند و زاغ‌ها در آن ویرانه، بانگ شوم سر دادند.
□
نَـرتع و نَلعَـب بـه شــادی مــی‌زدنـد
هم ازیـنــجـا کـودکــانش در پسـنـد
نَـرتع و نَلعَـب بــبُـــرد از ظِـــلّ آب
همـچــو یـوسف کش ز تقدیر عجب
(۳/۴۱۶-۴۱۷)
اقتباس از آیه «أَرْسِلْهُ مَعَنا غَداً یَرْتَعْ وَ یَلْعَبْ وَ إِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ»، (او را فردا همراه ما بفرست تا بگردد و بازی کند و ما مراقب او هستیم.)، (یوسف، ۱۲). مولانا در صیغه‌ی افعال قرآنی تغییر ایجاد کرده و از آن در منطق تمثیلی استفاده کرده است.
□
ثـــمّ خَلَّــیــتُــم نَبِـیّـــا قـائِـمـــاً
قــد فَضَضـتُــم نَحوَ قـمـحٍ هـائمــاً
(۳/۴۲۶)